Vrijheid geef je door: verzet
4 mei 2020
Toen ik in de jaren ’70 naar school ging, werd tijdens de geschiedenislessen verteld dat heel Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog in het verzet had gezeten, met uitzondering van de NSB-ers, de verraders(!), en die waren goed afgestraft na de oorlog. Dit zwart-witdenken (goed of fout, geen tussenweg) was normaal in de jaren ’60 en ’70. Misschien omdat de jongvolwassenen van de oorlog inmiddels behoorden tot de gevestigde orde. Misschien ook omdat de oorlog nog te vers in het geheugen lag.
Sindsdien is er ruimte om genuanceerder te kijken naar de rol van mensen in de jaren ’40 – ‘45. En wat blijkt: niet iedereen was bereid of in staat om kleur te bekennen en in actie te komen, rechtsom of linksom. Wetenschappelijk onderzoek heeft uitgewezen dat de meeste mensen in Nederland zich tijdens de Duitse bezetting aanpasten aan de nieuwe omstandigheden (E.H. Kossmann, De Lage Landen 1780-1980, Groningen, 1986, blz. 631). We zien dat bij individuen, maar ook bij bedrijven en besturen van toen. Angst voor nadelige gevolgen voor zichzelf of voor dierbaren is een sterke motivatie om mee te werken of weg te kijken. Voor bedrijven en besturen gold vaak dat men de samenleving zo goed mogelijk intact wilde laten. Gehoorzamen leek dan de beste optie!
De mannen en vrouwen die wel in verzet kwamen deden dat om verschillende redenen. Dit kon zijn vanwege een ideologie (denk maar aan de communisten, die een grote rol speelden in het verzet). Het kon ook zijn, omdat je getuige was van het afvoeren van joden of je eigen broer/vader bij een razzia. Of omdat je zus ook al bij een verzetsgroep was aangesloten. In Nederlands-Indië werd verzet gepleegd tegen de Japanners om de verwachte hulp vanuit Australië voor te bereiden.
Het verzet kende vele gezichten en liep uiteen van het stiekem luisteren naar radio Oranje en mensen helpen onderduiken tot het plegen van moordaanslagen, en in Indië sabotage en spionage.
Is het dan zo eenvoudig? Kunnen we mensen indelen in drie categorieën: collaborateurs, aangepasten en verzetsmensen? Ik vind van niet: niemand is alleen maar goed of alleen maar slecht. Mensen kunnen tegelijkertijd heldhaftig en bang zijn. En toevalligheden spelen vaak een grotere rol dan de geschiedenis ons wil doen geloven. Zo is er het verhaal van Jan Willem Brouwer, lid van de verzetsgroep Vrij Nederland, die wordt opgepakt door de Duitsers en vervolgens, weer op vrije voeten, cruciale informatie begint door te spelen over personen en wapendepots van de groep (Vrij Nederland, mei 2018). Komt hij daarmee van het goede in het foute kamp, of moeten we kijken naar de omstandigheden?
Hoe dan ook: elke samenleving heeft mensen nodig die in verzet (durven) komen. Deze conclusie is onvermijdelijk, ook als we alleen maar naar de Nederlandse geschiedenis kijken:
- als er in de Nederlanden van de 16e eeuw geen verzet tegen Spanjaarden en katholieke landgenoten was geweest, was er geen Republiek ontstaan met burgers die hechtten aan gewetensvrijheid, waardoor filosofen en wetenschappers van heinde en ver hier naar toe kwamen om hun ideeën te ontwikkelen.
- als o.a. Ferdinand Domela Nieuwenhuis zich in de 19e eeuw niet had ingezet voor het lot van de arbeiders, zoals de veenarbeiders in mijn woonplaats De Knipe, was er geen sociale wetgeving ontstaan, waardoor hun lot verbeterde.
- als bezorgde burgers in de jaren ’80 van de vorige eeuw niet de straat op waren gegaan om hun ongenoegen kenbaar te maken over de nucleaire dreiging tijdens de Koude Oorlog, waren de overheden, links en rechts, misschien minder snel genegen geweest tot overleg en uiteindelijk beëindiging van de wapenwedloop.
Vanavond gedenken we alle gevallenen, maar in het bijzonder de mannen en vrouwen, die in verzet kwamen tijdens de Duitse en Japanse bezetting. Die daarmee het vormen van fascistische samenlevingen bemoeilijkten.
We zijn bevoorrecht dat we deze mensen, 75 jaar later, kunnen herdenken. Dit betekent namelijk dat we sinds ’45 geen oorlog meer hebben gehad op eigen grondgebied. Besef dat goed, want volgens de jaarlijkse Konflikt Barometer van de universiteit van Heidelberg zijn er op dit moment wereldwijd 196 gewapende conflicten, waarvan 38 het stempel oorlog dragen (Konflikt Barometer 2019, Heidelberger Institut für Internationale Konfliktforschung e.V.).
Hier, in vrede herdenken, is dus geen vanzelfsprekendheid!
Kunnen we dan anno 2020 achteroverleunen? Mijns inziens niet! Veel zekerheden blijken onzekerheden: de huidige crisis ten gevolge van Covid-19 maakt dat maar al te duidelijk. Maar ook buiten deze crisis zijn er genoeg onzekerheden, ook al lijken die nu onder te sneeuwen. De huidige samenleving vraagt dan ook om mensen, die in verzet durven komen tegen onrecht. Al is de vraag wat onrecht is geen gemakkelijke…
Stel jezelf dus de vraag wat je eigenlijk weet en vindt van thema’s als discriminatie, cyberpesten, seksueel misbruik, het huidige zorgstelsel, de persoonsgerichte marketing van Google en Facebook, waardoor ons blikveld versmalt, de gevolgen (politiek, economisch, sociaal) van de Coronacrisis, etc.
En stel jezelf daarnaast de vraag of er misstanden in onze samenleving de moeite waard zijn om je tegen te verzetten, of je dat aandurft.
Het stellen van deze vragen zijn we de mannen en vrouwen, die een bijdrage aan onze vrede leverden, vaak met gevaar voor eigen leven, verplicht. Zo wordt herdenken ook bezinnen en vooruitkijken.
Geschiedenisburo 